Η Χώρα το 1911 με πολλούς ανεμόμυλους που λειτουργούν, σε φωτογραφία του Φρεντ Μπουασονά
Στην Αμοργό έχουν καταγραφεί 44 ανεμόμυλοι. Από αυτούς οι 5 θεωρούνται εξαφανισμένοι. Στα τέλη του 19ου αιώνα, δηλαδή γύρω στο 1900, λειτουργούσαν 35 ανεμόμυλοι και 1 νερόμυλος πάνω στο νησί.
Το 1863, με βάση τον εκλογικό κατάλογο του έτους εκείνου, στην Αμοργού ζούσαν 22 μυλωνάδες. Οι εξής:
Βεκρής Λ. Αναγνώστης, ετών 59
Βενετζάνος Αναστάσιος, ετών 62
Βλαβιανός Γ. Νικόλαος, ετών 50
Κανακάρης Δημήτριος, ετών 62
Κωβαίος Χ. Δημήτριος, ετών 65
Λουδάρος Ιάκωβ. Γεώργιος, ετών 72
Λουδάρος Ιάκωβ. Νικόλαος, ετών 66
Νικηφοράκης Ι. Γεώργιος, ετών 33
Νομικός Γ. Ιωάννης, ετών 52
Πασσαδόπουλος Γιάγκος, ετών 54
Πάσσαρης Ν. Βασίλειος, ετών 38
Πιπέρης Ιω. Κώνστας, ετών 41
Πράσινος Γ. Νικόλαος, ετών 41
Πράσινος Θ. Νικόλαος, ετών 31
Πρέκας Σταμ. Γεώργιος, ετών 41
Σιγάλας Μιχ. Κώνστας, ετών 50
Συνοδινός Κων. Γεώργιος, ετών 39
Τζαγκάτος Εμμανουήλ, ετών 38
Φουρνετζής Αντ. Ιωάννης, ετών 35
Φωστιέρης Μ. Νικόλαος, ετών 42
Φωστιέρης Νικήτας, ετών 39
Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, στο εκλογικό κατάλογο του 1877 για την περιφέρεια Χώρας (μαζί Κατάπολα και Κάτω Μεριά) καταγράφονται 21 μυλωνάδες. Με δεδομένα ότι στον εκλογικό κατάλογο του 1863 περιλαμβάνονταν και οι εκλογές της Αιγιάλης και ότι ο αριθμός των μυλωνάδων της περιφέρειας Χώρας ήταν ίδιος με το 1863, διαπιστώνουμε έμμεσα ότι ο αριθμός των μύλων που λειτουργούσαν το 1877 σημείωσε αύξηση. Οι μυλωνάδες το 1877 είναι οι εξής:
Αλεξανδράκης Νικήτας του Γεωργίου, ετών 35
Βασάλος Γεώργιος του Εμμανουήλ, ετών 62
Βενετζάνος Αναστάσιος του Μιχαήλ, ετών 72
Δεσποτίδης Γεώργιος του Νικήτα, ετών 67
Θεολογίτης Ιωάννης του Μιχαλιού, ετών 67
Κανακάρης Δημήτριος του Ιωάννη, ετών 75
Κωβαίος Νικήτας του Λουκά, ετών 33
Νικηφοράκης Γεώργιος του Ιωάννη, ετών 45
Οικονομίδης Νικόλαος του Κώνστα, ετών 29
Πατηνιώτης Θεόδωρος του Μιχαήλ, ετών 47
Πράσινος Νικόλαος του Θεόδωρου, ετών 42
Πράσινος Νικόλαος του Γεωργίου, ετών 54
Σερπετζής Κωνσταντίνος του Γεωργίου, ετών 62
Σιγάλας Αντώνιος του Κώνστα, ετών 37
Σιγάλας Γεώργιος του Κώνστα, ετών 36
Σιγάλας Κώνστας του Ιωάννη, ετών 82
Συνοδινός Γεώργιος του Κώνστα, ετών 52
Τσαγκάτος Εμμανουήλ του Αναγνώστη, ετών 47
Φουρνιστής Ιωάννης του Αντωνίου, ετών 53
Φωστιέρης Ιωάννης του Μιχαήλ, ετών 69
Φωστιέρης Νικόλαος του Μαρίνου, ετών 58
Στην απογραφή του 1928 αναφέρονται 438 αλεστικοί ανεμόμυλοι στην Ελλάδα. Από αυτούς 181 στις Κυκλάδες, 84 στην Κρήτη, 66 στα νησιά του Αιγαίου, 52 στα Ιόνια νησιά και 55 στην στεριανή Ελλάδα.
Ο Νικόλας Νομικός (αριστερά) και ο Νικόλας Νικητίδης (δεξιά) ήταν οι δύο τελευταίοι μυλωνάδες στην Χώρα
Μύλοι και οικογένειες
Ο αμοργιανός αρχιτέκτονας Στέφανος Γεωργ. Νομικός, βαθύς μελετητής των μύλων και συγγραφέας (μαζί με τον Ζαφείρη Βάο από την Μήλο) του κλασικού πλέον βιβλίου «Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες», καταγράφει στο έργο του και πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για τους μύλους στην Αμοργό και τα νησιά, που στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αποικίστηκαν από αμοργιανές οικογένειες.
Διαπιστώνουμε ότι στην Αμοργό αντιστοιχούσε ένας μύλος σε κάθε 99 κατοίκους ή σε κάθε 19 οικογένειες. Παρόμοια χαρακτηριστικά καταγράφονται και για το Κουφονήσι, που ήταν (και είναι) πιο πυκνοκατοικημένο από την Ηρακλειά, την Σχινούσα και την Δονούσα.
Ο Στέφανος Γ. Νομικός επισημαίνει:
«Κύριος προορισμός του ανεμόμυλου στην Ελλάδα ήταν η παραγωγή αλευριού για τις τοπικές ανάγκες αλλά και για τον εφοδιασμό των περαστικών καραβιών. Εκτός από τα σιτηρά όμως άλεθαν και άλλους σπόρους για κτηνοτροφές, όπως κακόβραστα ή χαλασμένα όσπρια, κεχρί, καλαμπόκι και σκουπόσπορο. Ειδικά στη Σαντορίνη οι μικροί ανεμόμυλοι έκοβαν φάβα σε μεγάλες ποσότητες αφού η εξαγωγή της ήταν σημαντική.
Σε μερικές περιπτώσεις συναντούμε ανεμόμυλους και σε βιομηχανικές χρήσεις. Στην Χίο και την Ερμούπολη άλεθαν φλούδα πεύκου για το βάψιμο των δερμάτων. Στην Μύκονο έτριβαν βελανίδια και στην Χίο σχίνους για την βυρσοδεψία. Στην Μήλο άλεθαν θειάφι».
Οι μύλοι της Γιάλης
Είναι πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν και στην δική μας την Γιάλη μύλοι για να αλέσουν υλικά που χρησιμοποιούσαν στην βυρσοδεψία. Είναι γνωστό ότι στην Γιάλη λειτουργούσαν μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα βυρσοδεψείο και βαφείο.
Η Σοφία Χάλαρη και ο Χαράλαμπος Συνοδινός ήταν από τους τελευταίους μυλωνάδες στην Γιάλη
Ο θολαριανός στρατιωτικός Νικόλαος Δ. Γάσπαρης στο βιβλίο του «Η νήσος Αμοργός» διασώζει πολλά αυθεντικά στοιχεία για την Αμοργό και ιδιαίτερα την Γιάλη, στο πέρασμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα. Γράφει λοιπόν:
«Υπάρχει εν βυρσοδεψείον και εν βαφείον αμφότερα εν Αιγιάλη, και εις την θέσιν Γιαλός, το μεν εν δηλονότι εις την μίαν άκραν του λιμένος παρά τον Άγιον Νικόλαος, το δ’ έτερον παρά την Φωκιότρυπα».
Επίσης, στον εκλογικό κατάλογο του 1863 αναφέρονται οι εξής που επαγγέλλονται βυρσοδέψες:
Βεκρής Γ. Ιωάννης, ετών 40
Βεκρής Ι. Νικόλαος, ετών 69
Βεκρής Ι. Γεώργιος, ετών 67
Γιαννακός Ν. Νικόλαος, ετών 30
Πετζετάκης Γ. Ιωάννης, ετών 41
Σιγάλας Κ. Μιχαήλ, ετών 35
Σιγάλας Κ. Μάρκος, ετών 43
Μερικές από τις μεγάλες βελανιδιές που υπήρχαν για τις ανάγκες του βυρσοδεψείου διασώζονται ακόμα στην Γιάλη.
Ο Ν. Γάσπαρης αναφέρει και τους αριθμούς των μύλων που λειτουργούσαν στην Γιάλη επί της εποχής του. Γράφει:
«Η Λαγκάδα είναι εκτισμένη εις τους πρόποδας υψηλού όρους, Μαχού καλουμένου, το οποίον κοσμείται υπό 7 αερομύλων, λαμπρόν τω όντι την θέαν μακρόθεν… Την ρωμαντικωτέραν θέσιν κατέχει το χωρίον Θολάρια… και έχει 3 ναούς τον των Αγίων Αναργύρων και τον του Αγίου Χαραλάμπους, δημοτικόν σχολείον δημοσυντήρητον και 4 ανεμόμυλους»…
Αν υπολογίσουμε ότι στον Ποταμό χτίστηκαν δύο μύλοι και στην Όξω Μεριά άλλος ένας, οι μύλοι που κατά καιρούς λειτούργησαν στην Γιάλη ήταν τουλάχιστον 14.
Οι μύλοι της Χώρας
Στην φωτογραφία που πήρε το 1911 ο Φρεντ Μπουασονά φαίνονται καθαρά 12 μύλοι. Οι 7 στην κορυφογραμμή και οι 4 στην δυτική είσοδο. Σε λειτουργία φαίνεται να είναι μόνον οι 3. Αργότερα πάντως κτίστηκαν κι άλλοι μύλοι στην συστάδα της κορυφογραμμής. Γενικά, φαίνεται ότι στην περιφέρεια Χώρας λειτούργησαν κατά καιρούς τουλάχιστον 18 μύλοι. Σ’ αυτούς πρέπει να συνυπολογίσουμε και τους δύο των Καταπόλων.
Στο Βρούτση λειτούργησαν 2 μύλοι και στο Χωριό - Ραχούλα άλλοι 3.
Γενικά πάνω από 35 μύλοι λειτούργησαν πάνω στην Αμοργό. Σ’ αυτούς πρέπει να προσθέσουμε και τους δύο νερόμυλους, κι οι δυο στην περιφέρεια Χώρας, στον Βαρσαμίτη και στα Δρομιστικά. Βεβαίως, όλοι αυτοί οι μύλοι δεν δούλεψαν ταυτόχρονα, κάτι που φαίνεται και στην φωτογραφία της Χώρας από τον Μπουασονά.
Η κατασκευή του μύλου
Ένα από τα βασικά επαγγέλματα στην Αμοργό ήταν (και είναι) του μαραγκού. Ο καθένας μαραγκός ειδικευόταν σε μια από τις ειδικότητες της τέχνης, όπως του επιπλοποιού, του σαμαρά, του βαρελά, του καραβομαραγκού κ.α, γράφει ο Στέφανος Νομικός και επισημαίνει:
«Από τους δυσκολότερους κλάδους της ξυλουργικής ήταν το
υ μυλομαραγκού, και όχι μόνο λόγω των δυσκολιών που παρουσίαζε η ίδια η δουλειά, αλλά επειδή απαιτούσε και ευρύτερες τεχνικές γνώσεις, αφού στην κατασκευή ενός καινούργιου ανεμόμυλου έκανε και τον αρχιτέκτονα Η ευθύνη του άρχιζε από την εύρεση και τη συγκέντρωση της ξυλείας, την επιλογή της πόστας καθώς και το θεμελίωμα του πύργου, κι έφτανε ως το σημάδεμα και το κόψιμο των πανιών. Από τις ικανότητες του εξαρτιόταν η επιτυχία της επιχείρησης.
«Καλοί μυλομαραγκοί υπήρχαν μόνο σε μερικά από τα νησιά και αυτοί κάλυπταν τις ανάγκες όλων. Η φήμη μάλιστα μερικών ξεπερνούσε τα όρια των Κυκλάδων, ώστε τους καλούσαν σε γειτονικές περιοχές, ακόμα και στη Μικρά Ασία για να σηκώσουν καινούριους ανεμόμυλους.
«Ένας τέτοιος φημισμένος μυλομαραγκός ήταν και ο Μιχελάκης Νομικός ή Τουρνελής (φωτογραφία δεξιά) από την Χώρα. Η φήμη του έφτασε στην Μικρά Ασία, όπου τον κάλεσαν για να κατασκευάσει μύλους στον μεσοπόλεμο».
Οι θέσεις των μύλων
Η θέση που χτιζόταν ένας μύλος έπαιζε καθοριστικό ρόλο για την καλή λειτουργία του. Αν δεν ήταν κατάλληλη, τότε ο μύλος πάθαινε μικρές ή μεγάλες ζημιές από τον δυνατό αέρα. Ίσως η εγκατάλειψη μερικών μύλων (όπως φαίνεται και στην φωτογραφία του 1911) να οφειλόταν ότι δεν είχαν χτιστεί σε κατάλληλες θέσεις. Ο Στέφανος Νομικός, επισημαίνει:
«Οι διαφορές από πόστα σε πόστα φαίνονταν καθαρά όπου υπήρχαν συγκροτήματα. Αν ήταν μικρές, σε περίπτωση κακοκαιρίας οι μυλωνάδες παρακολουθούσαν τις ενέργειες του πιο έμπειρου και τον μιμούνταν. Όπου όμως ήταν μεγάλες οι διαφορές, ενεργούσαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το συγκρότημα της κορυφογραμμής της Χώρας της Αμοργού, το μήκος του οποίου είναι πάνω από διακόσια μέτρα. Ο δεύτερος ανεμόμυλος από την πάνω πλευρά που είναι χτισμένος σε καλή πόστα δούλευε περισσότερες μέρες τον χρόνο από τους άλλους και πάθαινε τις μικρότερες ζημιές. Ο τελευταίος της σειράς έχει χτιστεί σε άγρια πόστα, γι’ αυτό πάθαινε συχνά βαριές ζημιές και ξεσκεπάστηκε αρκετές φορές. Στο ίδιο συγκρότημα άλλοι ανεμόμυλοι χτίστηκαν κοντά κι άλλοι σε μεγαλύτερη απόσταση ώστε να βρεθούν σε καλύτερη πόστα.
«Ακόμα πιο καθαρά φαίνεται η διαφορά στη Ραχούλα της Κάτω Μεριάς του ίδιου νησιού. Οι δυο ανεμόμυλοι του χωριού έχουν χτιστεί σε απόσταση 10μ. μόνο μεταξύ τους, κι όμως ο ένας του Γιαννακόπουλου (φωτογραφία δεξιά) είναι σε άγρια πόστα, ενώ ο άλλος του Γαβαλά σε καλή. Ο πρώτος τις περισσότερες μέρες του χρόνου δούλευε με τα πανιά λιγότερο ανοιγμένα από του γείτονά του, έπαιρνε περισσότερα μέτρα πρόνοιας και παρ’ όλα αυτά πάθαινε τις περισσότερες ζημιές. Μια νύχτα του 1945 έκοψε τα πισώξαρτα ο αέρας, ντριτσάρισε τη φτερωτή προς το λεβάντε και αφού την ξεσήκωσε με ολόκληρη την ξυλική, την πέταξε σε απόσταση 25 μέτρων. Τη στιγμή μάλιστα που παρασυρόταν από τη θύελλα γκρέμισε και ένα κομμάτι από την τοιχοποιία του πύργου. Ο πλαϊνός όμως ανεμόμυλος δεν έπαθε τίποτα και την άλλη μέρα άλεθε κανονικά».
Οι μυλωνάδες και οι ικανότητες τους
Η κατασκευή ενός ανεμόμυλου απαιτούσε σημαντική επένδυση, που μόνο οι προύχοντες μπορούσαν να διαθέσουν. Έτσι, στις περισσότερες περιπτώσεις άλλος ήταν ο ιδιοκτήτης (νοικοκύρης) του μύλου και άλλος τον δούλευε. Η εκμετάλλευση του ανεμόμυλου από το νοικοκύρη γινόταν με πάκτωμα (ενοικίαση) σε επαγγελματία μυλωνά. Στο βιβλίο «Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες» επισημαίνεται:
«Για να γίνει κανείς μυλωνάς σε ανεμόμυλο έπρεπε να είναι γεροδεμένος ώστε να βγάζει πέρα μονάχος του με τις βαριές δουλειές και με τους χειρισμούς που συνεπάγονταν μάλιστα πολλούς κινδύνους. Να τα καταφέρνει στις μαραγκοδουλειές ώστε να αποκαθιστά ο ίδιος τις φθορές και τις μικροζημιές δίχως οικονομική επιβάρυνση και χασομέρια. Να έχει γνώσεις από τις δουλειές του θαλασσινού ώστε να κατασκευάζει σχοινιά από κανάβι, να κάνει γάσες και γερές ματισιές όταν κόβονταν και να επιτηδεύεται στη δουλειά του πετροκόπου, ώστε να κάνει καινούριες μυλόπετρες και να τις πελεκά κάθε φορά που στόμωναν. Όσο όμως άξιζαν όλες μαζί οι παραπάνω ικανότητες, άλλο τόσο βάραιναν και οι γνώσεις του πάνω στις τοπικές καιρικές συνθήκες. Οι μυλωνάδες έπρεπε πάντοτε να είναι σε θέση να προβλέπουν τις διαθέσεις του καιρού και προπάντων τις απότομες αλλαγές που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των ανεμόμυλων».
Η αξιοποίηση των ανεμόμυλων
Οι ανεμόμυλοι αποτελούν έναν σημαντικό πλούτο για το νησί μας, που όμως παραμένει ανεκμετάλλευτος. Αν αποκατασταθούν πλήρως θα αποτελέσουν ένα ακαταμάχητο όπλο για την τουριστική, και άρα οικονομική, ανάπτυξη του νησιού μας. Μιλάμε φυσικά για την προστασία, αποκατάσταση και ανάδειξη όλων των μύλων της Αμοργού, χωρίς εξαίρεση, από ψηλά στον Μαχό μέχρι χαμηλά στην Ραχούλα της Κάτω Μεριάς.
Οι μύλοι αποτελούν ιδιωτική περιουσία, η οποία όμως παραμένει ανεκμετάλλευτη από τους ιδιοκτήτες. Το πολύ-πολύ να τους πουλήσουν σε ξένους, όπως έχει γίνει με δύο μύλους στην Χώρα. Με ένα πρόγραμμα συνολικής αποκατάστασης και αξιοποίησης των ανεμόμυλων θα ωφεληθεί ολόκληρο το νησί αλλά θα ωφεληθούν και οι ιδιοκτήτες, είτε αποζημιωθούν είτε θελήσουν να τους πουλήσουν.
Το σημαντικότερο πρόβλημα σε ένα τέτοιο πρόγραμμα είναι η σωστή αποκατάσταση και λειτουργία των ανεμόμυλων. Γιατί είναι προφανές ότι αν δεν λειτουργούν, δεν γυρνάνε δηλαδή οι φτερωτές τους, τότε θα έχουμε κάνει μισή δουλειά. Τα προβλήματα αποδείχτηκαν με την πλήρη αποκατάσταση ενός (του μοναδικού) μύλου στην Χώρα, η αντένα του οποίου διαλύθηκε με το πρώτο μπουρίνι.
Νίκος Νικητίδης
Πηγές
* Εκλογικοί κατάλογοι Αμοργού 1863 και 1877
* Ζαφείρης Βάος — Στέφανος Νομικός «Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1991
* Νικολάου Γ. Γάσπαρη «Η νήσος Αμοργός», Αθήνα 1895, επανέκδοση στην περιοδική έκδοση «Αμοργιανά» του Συνδέσμου Αμοργίνων, τεύχος 3ο, Μάιος 1996.
Το 1863, με βάση τον εκλογικό κατάλογο του έτους εκείνου, στην Αμοργού ζούσαν 22 μυλωνάδες. Οι εξής:
Βεκρής Λ. Αναγνώστης, ετών 59
Βενετζάνος Αναστάσιος, ετών 62
Βλαβιανός Γ. Νικόλαος, ετών 50
Κανακάρης Δημήτριος, ετών 62
Κωβαίος Χ. Δημήτριος, ετών 65
Λουδάρος Ιάκωβ. Γεώργιος, ετών 72
Λουδάρος Ιάκωβ. Νικόλαος, ετών 66
Νικηφοράκης Ι. Γεώργιος, ετών 33
Νομικός Γ. Ιωάννης, ετών 52
Πασσαδόπουλος Γιάγκος, ετών 54
Πάσσαρης Ν. Βασίλειος, ετών 38
Πιπέρης Ιω. Κώνστας, ετών 41
Πράσινος Γ. Νικόλαος, ετών 41
Πράσινος Θ. Νικόλαος, ετών 31
Πρέκας Σταμ. Γεώργιος, ετών 41
Σιγάλας Μιχ. Κώνστας, ετών 50
Συνοδινός Κων. Γεώργιος, ετών 39
Τζαγκάτος Εμμανουήλ, ετών 38
Φουρνετζής Αντ. Ιωάννης, ετών 35
Φωστιέρης Μ. Νικόλαος, ετών 42
Φωστιέρης Νικήτας, ετών 39
Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, στο εκλογικό κατάλογο του 1877 για την περιφέρεια Χώρας (μαζί Κατάπολα και Κάτω Μεριά) καταγράφονται 21 μυλωνάδες. Με δεδομένα ότι στον εκλογικό κατάλογο του 1863 περιλαμβάνονταν και οι εκλογές της Αιγιάλης και ότι ο αριθμός των μυλωνάδων της περιφέρειας Χώρας ήταν ίδιος με το 1863, διαπιστώνουμε έμμεσα ότι ο αριθμός των μύλων που λειτουργούσαν το 1877 σημείωσε αύξηση. Οι μυλωνάδες το 1877 είναι οι εξής:
Αλεξανδράκης Νικήτας του Γεωργίου, ετών 35
Βασάλος Γεώργιος του Εμμανουήλ, ετών 62
Βενετζάνος Αναστάσιος του Μιχαήλ, ετών 72
Δεσποτίδης Γεώργιος του Νικήτα, ετών 67
Θεολογίτης Ιωάννης του Μιχαλιού, ετών 67
Κανακάρης Δημήτριος του Ιωάννη, ετών 75
Κωβαίος Νικήτας του Λουκά, ετών 33
Νικηφοράκης Γεώργιος του Ιωάννη, ετών 45
Οικονομίδης Νικόλαος του Κώνστα, ετών 29
Πατηνιώτης Θεόδωρος του Μιχαήλ, ετών 47
Πράσινος Νικόλαος του Θεόδωρου, ετών 42
Πράσινος Νικόλαος του Γεωργίου, ετών 54
Σερπετζής Κωνσταντίνος του Γεωργίου, ετών 62
Σιγάλας Αντώνιος του Κώνστα, ετών 37
Σιγάλας Γεώργιος του Κώνστα, ετών 36
Σιγάλας Κώνστας του Ιωάννη, ετών 82
Συνοδινός Γεώργιος του Κώνστα, ετών 52
Τσαγκάτος Εμμανουήλ του Αναγνώστη, ετών 47
Φουρνιστής Ιωάννης του Αντωνίου, ετών 53
Φωστιέρης Ιωάννης του Μιχαήλ, ετών 69
Φωστιέρης Νικόλαος του Μαρίνου, ετών 58
Στην απογραφή του 1928 αναφέρονται 438 αλεστικοί ανεμόμυλοι στην Ελλάδα. Από αυτούς 181 στις Κυκλάδες, 84 στην Κρήτη, 66 στα νησιά του Αιγαίου, 52 στα Ιόνια νησιά και 55 στην στεριανή Ελλάδα.
Ο Νικόλας Νομικός (αριστερά) και ο Νικόλας Νικητίδης (δεξιά) ήταν οι δύο τελευταίοι μυλωνάδες στην Χώρα
Μύλοι και οικογένειες
Ο αμοργιανός αρχιτέκτονας Στέφανος Γεωργ. Νομικός, βαθύς μελετητής των μύλων και συγγραφέας (μαζί με τον Ζαφείρη Βάο από την Μήλο) του κλασικού πλέον βιβλίου «Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες», καταγράφει στο έργο του και πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για τους μύλους στην Αμοργό και τα νησιά, που στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αποικίστηκαν από αμοργιανές οικογένειες.
Διαπιστώνουμε ότι στην Αμοργό αντιστοιχούσε ένας μύλος σε κάθε 99 κατοίκους ή σε κάθε 19 οικογένειες. Παρόμοια χαρακτηριστικά καταγράφονται και για το Κουφονήσι, που ήταν (και είναι) πιο πυκνοκατοικημένο από την Ηρακλειά, την Σχινούσα και την Δονούσα.
Ο Στέφανος Γ. Νομικός επισημαίνει:
«Κύριος προορισμός του ανεμόμυλου στην Ελλάδα ήταν η παραγωγή αλευριού για τις τοπικές ανάγκες αλλά και για τον εφοδιασμό των περαστικών καραβιών. Εκτός από τα σιτηρά όμως άλεθαν και άλλους σπόρους για κτηνοτροφές, όπως κακόβραστα ή χαλασμένα όσπρια, κεχρί, καλαμπόκι και σκουπόσπορο. Ειδικά στη Σαντορίνη οι μικροί ανεμόμυλοι έκοβαν φάβα σε μεγάλες ποσότητες αφού η εξαγωγή της ήταν σημαντική.
Σε μερικές περιπτώσεις συναντούμε ανεμόμυλους και σε βιομηχανικές χρήσεις. Στην Χίο και την Ερμούπολη άλεθαν φλούδα πεύκου για το βάψιμο των δερμάτων. Στην Μύκονο έτριβαν βελανίδια και στην Χίο σχίνους για την βυρσοδεψία. Στην Μήλο άλεθαν θειάφι».
Οι μύλοι της Γιάλης
Είναι πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν και στην δική μας την Γιάλη μύλοι για να αλέσουν υλικά που χρησιμοποιούσαν στην βυρσοδεψία. Είναι γνωστό ότι στην Γιάλη λειτουργούσαν μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα βυρσοδεψείο και βαφείο.
Η Σοφία Χάλαρη και ο Χαράλαμπος Συνοδινός ήταν από τους τελευταίους μυλωνάδες στην Γιάλη
Ο θολαριανός στρατιωτικός Νικόλαος Δ. Γάσπαρης στο βιβλίο του «Η νήσος Αμοργός» διασώζει πολλά αυθεντικά στοιχεία για την Αμοργό και ιδιαίτερα την Γιάλη, στο πέρασμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα. Γράφει λοιπόν:
«Υπάρχει εν βυρσοδεψείον και εν βαφείον αμφότερα εν Αιγιάλη, και εις την θέσιν Γιαλός, το μεν εν δηλονότι εις την μίαν άκραν του λιμένος παρά τον Άγιον Νικόλαος, το δ’ έτερον παρά την Φωκιότρυπα».
Επίσης, στον εκλογικό κατάλογο του 1863 αναφέρονται οι εξής που επαγγέλλονται βυρσοδέψες:
Βεκρής Γ. Ιωάννης, ετών 40
Βεκρής Ι. Νικόλαος, ετών 69
Βεκρής Ι. Γεώργιος, ετών 67
Γιαννακός Ν. Νικόλαος, ετών 30
Πετζετάκης Γ. Ιωάννης, ετών 41
Σιγάλας Κ. Μιχαήλ, ετών 35
Σιγάλας Κ. Μάρκος, ετών 43
Μερικές από τις μεγάλες βελανιδιές που υπήρχαν για τις ανάγκες του βυρσοδεψείου διασώζονται ακόμα στην Γιάλη.
Ο Ν. Γάσπαρης αναφέρει και τους αριθμούς των μύλων που λειτουργούσαν στην Γιάλη επί της εποχής του. Γράφει:
«Η Λαγκάδα είναι εκτισμένη εις τους πρόποδας υψηλού όρους, Μαχού καλουμένου, το οποίον κοσμείται υπό 7 αερομύλων, λαμπρόν τω όντι την θέαν μακρόθεν… Την ρωμαντικωτέραν θέσιν κατέχει το χωρίον Θολάρια… και έχει 3 ναούς τον των Αγίων Αναργύρων και τον του Αγίου Χαραλάμπους, δημοτικόν σχολείον δημοσυντήρητον και 4 ανεμόμυλους»…
Αν υπολογίσουμε ότι στον Ποταμό χτίστηκαν δύο μύλοι και στην Όξω Μεριά άλλος ένας, οι μύλοι που κατά καιρούς λειτούργησαν στην Γιάλη ήταν τουλάχιστον 14.
Οι μύλοι της Χώρας
Στην φωτογραφία που πήρε το 1911 ο Φρεντ Μπουασονά φαίνονται καθαρά 12 μύλοι. Οι 7 στην κορυφογραμμή και οι 4 στην δυτική είσοδο. Σε λειτουργία φαίνεται να είναι μόνον οι 3. Αργότερα πάντως κτίστηκαν κι άλλοι μύλοι στην συστάδα της κορυφογραμμής. Γενικά, φαίνεται ότι στην περιφέρεια Χώρας λειτούργησαν κατά καιρούς τουλάχιστον 18 μύλοι. Σ’ αυτούς πρέπει να συνυπολογίσουμε και τους δύο των Καταπόλων.
Στο Βρούτση λειτούργησαν 2 μύλοι και στο Χωριό - Ραχούλα άλλοι 3.
Γενικά πάνω από 35 μύλοι λειτούργησαν πάνω στην Αμοργό. Σ’ αυτούς πρέπει να προσθέσουμε και τους δύο νερόμυλους, κι οι δυο στην περιφέρεια Χώρας, στον Βαρσαμίτη και στα Δρομιστικά. Βεβαίως, όλοι αυτοί οι μύλοι δεν δούλεψαν ταυτόχρονα, κάτι που φαίνεται και στην φωτογραφία της Χώρας από τον Μπουασονά.
Η κατασκευή του μύλου
Ένα από τα βασικά επαγγέλματα στην Αμοργό ήταν (και είναι) του μαραγκού. Ο καθένας μαραγκός ειδικευόταν σε μια από τις ειδικότητες της τέχνης, όπως του επιπλοποιού, του σαμαρά, του βαρελά, του καραβομαραγκού κ.α, γράφει ο Στέφανος Νομικός και επισημαίνει:
«Από τους δυσκολότερους κλάδους της ξυλουργικής ήταν το
υ μυλομαραγκού, και όχι μόνο λόγω των δυσκολιών που παρουσίαζε η ίδια η δουλειά, αλλά επειδή απαιτούσε και ευρύτερες τεχνικές γνώσεις, αφού στην κατασκευή ενός καινούργιου ανεμόμυλου έκανε και τον αρχιτέκτονα Η ευθύνη του άρχιζε από την εύρεση και τη συγκέντρωση της ξυλείας, την επιλογή της πόστας καθώς και το θεμελίωμα του πύργου, κι έφτανε ως το σημάδεμα και το κόψιμο των πανιών. Από τις ικανότητες του εξαρτιόταν η επιτυχία της επιχείρησης.«Καλοί μυλομαραγκοί υπήρχαν μόνο σε μερικά από τα νησιά και αυτοί κάλυπταν τις ανάγκες όλων. Η φήμη μάλιστα μερικών ξεπερνούσε τα όρια των Κυκλάδων, ώστε τους καλούσαν σε γειτονικές περιοχές, ακόμα και στη Μικρά Ασία για να σηκώσουν καινούριους ανεμόμυλους.
«Ένας τέτοιος φημισμένος μυλομαραγκός ήταν και ο Μιχελάκης Νομικός ή Τουρνελής (φωτογραφία δεξιά) από την Χώρα. Η φήμη του έφτασε στην Μικρά Ασία, όπου τον κάλεσαν για να κατασκευάσει μύλους στον μεσοπόλεμο».
Οι θέσεις των μύλων
Η θέση που χτιζόταν ένας μύλος έπαιζε καθοριστικό ρόλο για την καλή λειτουργία του. Αν δεν ήταν κατάλληλη, τότε ο μύλος πάθαινε μικρές ή μεγάλες ζημιές από τον δυνατό αέρα. Ίσως η εγκατάλειψη μερικών μύλων (όπως φαίνεται και στην φωτογραφία του 1911) να οφειλόταν ότι δεν είχαν χτιστεί σε κατάλληλες θέσεις. Ο Στέφανος Νομικός, επισημαίνει:
«Οι διαφορές από πόστα σε πόστα φαίνονταν καθαρά όπου υπήρχαν συγκροτήματα. Αν ήταν μικρές, σε περίπτωση κακοκαιρίας οι μυλωνάδες παρακολουθούσαν τις ενέργειες του πιο έμπειρου και τον μιμούνταν. Όπου όμως ήταν μεγάλες οι διαφορές, ενεργούσαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το συγκρότημα της κορυφογραμμής της Χώρας της Αμοργού, το μήκος του οποίου είναι πάνω από διακόσια μέτρα. Ο δεύτερος ανεμόμυλος από την πάνω πλευρά που είναι χτισμένος σε καλή πόστα δούλευε περισσότερες μέρες τον χρόνο από τους άλλους και πάθαινε τις μικρότερες ζημιές. Ο τελευταίος της σειράς έχει χτιστεί σε άγρια πόστα, γι’ αυτό πάθαινε συχνά βαριές ζημιές και ξεσκεπάστηκε αρκετές φορές. Στο ίδιο συγκρότημα άλλοι ανεμόμυλοι χτίστηκαν κοντά κι άλλοι σε μεγαλύτερη απόσταση ώστε να βρεθούν σε καλύτερη πόστα.
«Ακόμα πιο καθαρά φαίνεται η διαφορά στη Ραχούλα της Κάτω Μεριάς του ίδιου νησιού. Οι δυο ανεμόμυλοι του χωριού έχουν χτιστεί σε απόσταση 10μ. μόνο μεταξύ τους, κι όμως ο ένας του Γιαννακόπουλου (φωτογραφία δεξιά) είναι σε άγρια πόστα, ενώ ο άλλος του Γαβαλά σε καλή. Ο πρώτος τις περισσότερες μέρες του χρόνου δούλευε με τα πανιά λιγότερο ανοιγμένα από του γείτονά του, έπαιρνε περισσότερα μέτρα πρόνοιας και παρ’ όλα αυτά πάθαινε τις περισσότερες ζημιές. Μια νύχτα του 1945 έκοψε τα πισώξαρτα ο αέρας, ντριτσάρισε τη φτερωτή προς το λεβάντε και αφού την ξεσήκωσε με ολόκληρη την ξυλική, την πέταξε σε απόσταση 25 μέτρων. Τη στιγμή μάλιστα που παρασυρόταν από τη θύελλα γκρέμισε και ένα κομμάτι από την τοιχοποιία του πύργου. Ο πλαϊνός όμως ανεμόμυλος δεν έπαθε τίποτα και την άλλη μέρα άλεθε κανονικά».Οι μυλωνάδες και οι ικανότητες τους
Η κατασκευή ενός ανεμόμυλου απαιτούσε σημαντική επένδυση, που μόνο οι προύχοντες μπορούσαν να διαθέσουν. Έτσι, στις περισσότερες περιπτώσεις άλλος ήταν ο ιδιοκτήτης (νοικοκύρης) του μύλου και άλλος τον δούλευε. Η εκμετάλλευση του ανεμόμυλου από το νοικοκύρη γινόταν με πάκτωμα (ενοικίαση) σε επαγγελματία μυλωνά. Στο βιβλίο «Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες» επισημαίνεται:
«Για να γίνει κανείς μυλωνάς σε ανεμόμυλο έπρεπε να είναι γεροδεμένος ώστε να βγάζει πέρα μονάχος του με τις βαριές δουλειές και με τους χειρισμούς που συνεπάγονταν μάλιστα πολλούς κινδύνους. Να τα καταφέρνει στις μαραγκοδουλειές ώστε να αποκαθιστά ο ίδιος τις φθορές και τις μικροζημιές δίχως οικονομική επιβάρυνση και χασομέρια. Να έχει γνώσεις από τις δουλειές του θαλασσινού ώστε να κατασκευάζει σχοινιά από κανάβι, να κάνει γάσες και γερές ματισιές όταν κόβονταν και να επιτηδεύεται στη δουλειά του πετροκόπου, ώστε να κάνει καινούριες μυλόπετρες και να τις πελεκά κάθε φορά που στόμωναν. Όσο όμως άξιζαν όλες μαζί οι παραπάνω ικανότητες, άλλο τόσο βάραιναν και οι γνώσεις του πάνω στις τοπικές καιρικές συνθήκες. Οι μυλωνάδες έπρεπε πάντοτε να είναι σε θέση να προβλέπουν τις διαθέσεις του καιρού και προπάντων τις απότομες αλλαγές που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των ανεμόμυλων».
Η αξιοποίηση των ανεμόμυλων
Οι ανεμόμυλοι αποτελούν έναν σημαντικό πλούτο για το νησί μας, που όμως παραμένει ανεκμετάλλευτος. Αν αποκατασταθούν πλήρως θα αποτελέσουν ένα ακαταμάχητο όπλο για την τουριστική, και άρα οικονομική, ανάπτυξη του νησιού μας. Μιλάμε φυσικά για την προστασία, αποκατάσταση και ανάδειξη όλων των μύλων της Αμοργού, χωρίς εξαίρεση, από ψηλά στον Μαχό μέχρι χαμηλά στην Ραχούλα της Κάτω Μεριάς.
Οι μύλοι αποτελούν ιδιωτική περιουσία, η οποία όμως παραμένει ανεκμετάλλευτη από τους ιδιοκτήτες. Το πολύ-πολύ να τους πουλήσουν σε ξένους, όπως έχει γίνει με δύο μύλους στην Χώρα. Με ένα πρόγραμμα συνολικής αποκατάστασης και αξιοποίησης των ανεμόμυλων θα ωφεληθεί ολόκληρο το νησί αλλά θα ωφεληθούν και οι ιδιοκτήτες, είτε αποζημιωθούν είτε θελήσουν να τους πουλήσουν.
Το σημαντικότερο πρόβλημα σε ένα τέτοιο πρόγραμμα είναι η σωστή αποκατάσταση και λειτουργία των ανεμόμυλων. Γιατί είναι προφανές ότι αν δεν λειτουργούν, δεν γυρνάνε δηλαδή οι φτερωτές τους, τότε θα έχουμε κάνει μισή δουλειά. Τα προβλήματα αποδείχτηκαν με την πλήρη αποκατάσταση ενός (του μοναδικού) μύλου στην Χώρα, η αντένα του οποίου διαλύθηκε με το πρώτο μπουρίνι.
Νίκος Νικητίδης
Πηγές
* Εκλογικοί κατάλογοι Αμοργού 1863 και 1877
* Ζαφείρης Βάος — Στέφανος Νομικός «Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1991
* Νικολάου Γ. Γάσπαρη «Η νήσος Αμοργός», Αθήνα 1895, επανέκδοση στην περιοδική έκδοση «Αμοργιανά» του Συνδέσμου Αμοργίνων, τεύχος 3ο, Μάιος 1996.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου