Η Αμοργός το 1889

Το 1889 εκδίδεται στην Αθήνα μία από τις πρώτες εγκυκλοπαίδειες με τίτλο «Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν» (Αθήνησι, Μπαρτ και Χιρστ εκδόται, 1889) και εκδότη τον σπουδαίο για την εποχή του Νικόλαο Γ. Πολίτη, ιδρυτή και θεμελιωτή της επιστημονικής λαογραφίας στην Ελλάδα.

Για την Αμοργό γράφει ότι είναι «νήσος των μεσημβρινών Σποράδων, αποτελούσα το ανατολικώττατον σημείων των χωρών της ελευθέρας Ελλάδος. Διοικητικώς υπάγεται εις τον νομόν Κυκλάδων και εις την επαρχίαν Θήρας, σύγκειται δ’ εκ δύο δήμων του της Αμοργού και του της Αιγιάλης».

Είναι η εποχή που ένα μεγάλο μέρος του Ελληνισμού ζει υπόδουλο στην Μακεδονία, την Θράκη και την Μικρά Ασία. Και το νησί μας αποτελούσε το προκεχωρημένο προπύργιο της Ελλάδας, όπως έγραψε την ίδια εποχή ο άγγλος αρχαιολόγος και περιηγητής Τζέημς Μπεντ.

Το «Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν» του Νικολάου Πολίτη επισημαίνει ότι ο Κρίκελος «προ του 1835 εκάλυπτε πυκνότατον δάσος δρυών και πρίνων, όπερ κατεστράφη κατά το έτος τούτο εκ πυρκαϊάς».

Η γραπτή αυτή αναφορά είναι πολύ κοντά στο γεγονός της τεράστιας εκείνης πυρκαγιάς, που έκαιγε για πολλές μέρες κι έμεινε για πολλές δεκαετίες στην μνήμη των Αμοργιανών, σχεδόν ως τις μέρες μας.

Φαίνεται ότι η πυρκαγιά στον Κρίκελο δεν ήταν τυχαία αλλά μπήκε επίτηδες για να δημιουργηθούν βοσκοτόπια. Οι εμπρησμοί από τους βοσκούς επισημαίνονται και από τον μελετητή της Αμοργού εκείνη την περίοδο Αντώνιο Μηλιαράκη, το βιβλίο του οποίους απετέλεσε άλλωστε και την βασική πηγή για το «Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν» του Ν. Πολίτη αλλά και για πολλές επόμενες εγκυκλοπαίδειες.

Γράφει σχετικά ο Μηλιαράκης:

Ο οδοιπόρος μόνο στις ρεματιές και τις κοιλάδες βλέπει ελαιώνες και αμπελώνες και χλοερό χρώμα, γιατί το νησί είναι άδενδρο. Παντού οι ομαλές κατωφέρειες των λόφων, που είναι γεμάτες φρύγανα και πρίνους, χρησιμεύουν για την βοσκή των ζώων και κυρίως των κατσικιών. Αλλά κι αυτή λίγη βλάστηση συνέχεια ελαττώνεται, διότι οι βοσκοί, αυτοί οι εχθροί του δένδρου και της χλόης, συνεχώς πυρπολούν τους γηραιούς πρίνους και τα φρύγανα των λόφων, για να φυτρώσει νέο χόρτο. Αλλά αντί για νέο χόρτο, εκεί που τουλάχιστον υπήρχαν φρύγανα, θυμάρια, αγκάθια και πρίνοι, πολλές φορές απομένουν ηλιοκαμένες πέτρες. Κι αυτό γίνεται γιατί, μετά τις πυρπολήσεις που κάνουν οι βοσκοί, παρασύρεται το χώμα στην θάλασσα από τις βροχές και τους ανέμους. Στην καταστροφή των πρίνων, συντελεί και το κόψιμό τους για την παραγωγή κάρβουνων. Έτσι καταστρέφεται συνεχώς η αυτοφυής βλάστηση της Αμοργού από τους ανθρώπους και τα ζώα.

Οι επισημάνσεις που κάνει ο Μηλιαράκης πριν 130 χρόνια ισχύουν πολύ περισσότερο σήμερα. Γιατί, ενώ το 1889 η Αμοργός είχε γύρω στα 5.000 αιγοπρόβατα, όπως γράψει το «Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν», σήμερα τα κατσίκια ξεπερνάνε τις 20.000 χώρια τα πρόβατα που κι αυτά έχουν πολλαπλασιαστεί.

Συνεχίζοντας το «Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν» του Ν. Πολίτη, γράφει:

«Η μεγίστη των κοιλάδων της νήσου είναι η Κολοφάνα προς το δυτικότατον άκρον, εν ή καλλιεργούνται δημητριακοί καρποί, βάμβαξ, υπάρχουσι δε και φυτείαι αμπέλων. Έτεραι δύο μικρότεραι κοιλάδες είναι η μεν περί τον λιμένα της νήσου Κατάπολα, η δε περί τον όρμον Αιγιάλης».

Η Αμοργός δεν διαθέτει άφθονα νερά, γράφει η εγκυκλοπαίδεια του 1889. Η κυριότερη πηγή ρέοντος ύδατος είναι στον Άγιο Γεώργιο του Βαλσαμίτη, στον οποίο οι ιερείς ασκούσαν την λεκανομαντεία στην περίοδο της τουρκοκρατίας και στα προηγούμενα χρόνια, συνεχίζοντας ίσως αρχαίες παραδόσεις. Πηγή υπάρχει και στα Κατάπολα, από την οποία υδρεύονται και τα πλοία.

Τα προϊόντα του νησιού στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν κρασί, λάδι, σύκα, δημητριακά, όσπρια και κυρίως κατσούνι, λίγο βαμβάκι, μετάξι και καπνός.

Τα επαγγέλματα των κατοίκων είναι γεωργοί και ναυτικοί. Η ναυτιλία ασκείται με 30 πλοία και άλλες τόσες αλιευτικές βάρκες.

Όλοι οι Αμοργιανοί είναι ορθόδοξοι. Οι άντρες διακρίνονται για το αρειμάνιο ήθος τους, το υψηλό και ρωμαλέο ανάστημά τους και οι γυναίκες για την καλλονή τους.

Ο πληθυσμός της Αμοργού στην απογραφή του 1889 αριθμούσε 4.058 άτομα, εκ των οποίων 2.641 στον δήμο Αμοργού και 1.417 στον δήμο Αιγιάλης.

Πρωτεύουσα του νησιού και του δήμου Αμοργού είναι η Αμοργός (Χώρα) με 400 σπίτια. Άλλα χωριά δεν έχει ο δήμος αλλά υπάρχουν, ακόμα και σε μεγάλες αποστάσεις, υπάρχουν αθροίσματα αγροτοκατοικιών που κατοικούνται μερικούς μήνες τον χρόνο για τις ανάγκες των καλλιεργειών. Οι περισσότερες αγροτοκατοικίες είναι του Χωριού ή Κάτω Μεριάς και του Αγίου Ιωάννη του Βρούτση.

Πρωτεύουσα του δήμου Αιγιάλης είναι η Λαγκάδα με 200 σπίτια. Στον δήμο αυτόν βρίσκονται επίσης τα χωριά Θολάρια, Ποταμός, Στρούμπος και Όξω Μεριά (στην μέση του δρόμου Χώρας-Αιγιάλης).

Στον δήμο Αμοργού ανήκουν και τα κοντινά νησιά Πάνω και Κατω Κουφονήσι, Κέρος, Αντικέρια, Σχινούσα, Ρακλειά και Άνυδρος.

Στον δήμο Αιγιάλης ανήκουν τα νησιά Δονούσα και Μάκαρες.

Όλα τα νησιά κατοικούνται από Αμοργιανούς γεωργούς και ποιμένες.