Ο Mεγάλος Θεολόγος στον Κρίκελο

Το τελευταίο μεγάλο αμοργιανό πανηγύρι του καλοκαριού γίνεται στις 26 Σεπτεμβρίου, ψηλά στον Κρίκελο της Αιγιάλης σε υψόμετρο 500 μέτρων. (Για φωτογραφίες από την ανάβαση και το φετινό πανηγύρι πατείστε εδώ)

Ο ναός του Μεγάλου Θεολόγου στην Γιάλη είναι ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Αμοργού και των Κυκλάδων . Η αξία και η σημασία του για την ιστορία της Αμοργού δεν είναι ευρύτερα γνωστή. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πρόκειται για κτίσμα από την περίοδο της Εικονομαχίας, δηλαδή έχει ηλικία περίπου 1.200 ετών και (αν δεν είναι παλαιότερο) είναι σύγχρονο με το επιβλητικό μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας. Η διαφορά είναι ότι για την χρονολόγηση της Χοζοβιώτισσας βασιζόμαστε στην προφορική παράδοση και σε έμμεσες ενδείξεις, ενώ για τον Μεγάλο Θεολόγο η χρονολόγησή του είναι σαφέστερη.


Ο Γιαλίτης δάσκαλος Νικήτας Βασσάλος, στην εξαιρετική μελέτη του για τον Θεολόγο που δημοσιεύθηκε στα «Αμοργιανά» [1], εξηγεί με πειστικότητα γιατί η εκκλησία είναι τόσο παλιά. Ο αρχιτεκτονικός της ρυθμός είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, γεγονός που «επιτρέπει να δεχθούμε, ότι η ανέγερσή της πραγματοποιήθηκε μεταξύ 7ου και 9ου αιώνα, επειδή ο ρυθμός αυτός, που αποτελεί μετάβαση από την παλαιοχριστανική βασιλική (4ος ως 6ος αιώνας), στο ρυθμό βασιλικής μετά τρούλλου, αρχίζει να δημιουργείται στις αρχές του 7ου αιώνα και, με σχετικές μεταρρυθμίσεις, φθάνει ως τον 9ο αιώνα».


Ένα δεύτερο στοιχείο, αποδεικτικό της παλαιότητας του μεγάλου Θεολόγου, είναι η αποκάλυψη στην αψίδα του Αγίου Βήματος, ύστερα από πτώση κεραυνού, ενός εντοιχισμένου βυζαντινού σταυρού κατασκευασμένου από συμπαγή κεραμόχροα τούβλα, μία διακόσμηση που επιτρεπόταν μόνο στα χρόνια της Εικονομαχίας. Την ίδια ακριβώς διακόσμηση είχε και ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, που κι αυτός ιδρύθηκε στα χρόνια της Εικονομαχίας.


Αξίζει να σημειώσουμε ότι, με βάση ασφαλή χρονολόγηση, από την περίοδο της Εικονομαχίας έχουμε τουλάχιστον ένα ακόμη μνημείο, τον ναΐσκο της Βαγγελίστρας στα Κατάπολα, που παρουσιάζει πολλές ιδιοτυπίες στην μορφή του και έχει τρούλο, όπως ο Θεολόγος, σε αντίθεση με τους πολλούς άλλους ναούς και ναΐσκους της Αμοργού που είναι νησιωτικού τύπου. Υπό το πρίσμα αυτό ίσως πρέπει να εξεταστεί και ο ναΐσκος του Αγία Μάμα στην Επανωχωριανή, που κι αυτός παρουσιάζει ιδιοτυπίες στην μορφή του, όπως είναι ο τρούλος του.


Η προφορική παράδοση της Γιάλης υποστηρίζει ότι ο ναός χτίστηκε από κάποιον πλοίαρχο, που έκανε τάμα να τον χτίσει με μυλόπετρες, όταν σώθηκε από τρικυμία στ’ ανοιχτά του Κρίκελου, μεταφέροντας με το πλοίο του μυλόπετρες. Ο μεγάλος Θεολόγος έχει χτιστεί με μεγάλους πωρόλιθους, ένα πέτρωμα που δεν υπάρχει στην Αμοργό και μεταφέρθηκε πιθανώς από την Μήλο ή την γειτονική Πάτμο, όπως εξηγεί ο κ. Νικήτας Βασσάλος. Τέτοια μνημειακά έργα, με μεταφορά υλικών από άλλα μέρη, προϋποθέτουν υψηλό κόστος κατασκευής για την εποχή της Εικονομαχίας, γεγονός που μας αναγκάζει να αμφιβάλλουμε για την ακρίβεια της προφορικής παράδοσης.


Με βάση αρκετές ενδείξεις, φαίνεται ότι στην Αμοργό είχαμε παλαιότερα αρκετά μοναστήρια, όπως στον Άγιο Γιώργη τον Βαρσαμίτη, στην Αγία Παρασκευή (Καλοταρίτισσα) και στον Θεολόγο του Κρίκελου, για να μείνει τελικά ένα, αυτό της «μονής των σκαλών», δηλαδή η Χοζοβιώτισσα, που απορρόφησε τα παλαιότερα ως μετόχια. Είναι πιθανό ότι γύρω στο 1100 συνέβησαν σημαντικές αλλαγές στην Αμοργό, με την μετακίνηση στο νησί μικρασιατικών πληθυσμών από τον Αλέξιο Κομνηνό, τον αυτοκράτορα που είναι και ο κτήτωρ της Χοζοβιώτισσας [2]. Η ανώμαλη περίοδος που ακολούθησε ισχυροποίησε τον ρόλο του Κάστρου (της Χώρας) και του μοναστηριού του, το οποίο σταδιακά απορρόφησε και τον μάλλον αρχαιότερο Μεγάλο Θεολόγο. Ουσιαστικά συμπεράσματα θα βγουν μόνο όταν ερευνηθεί επιστημονικά ο Θεολόγος και γενικά ο Κρίκελος, που μάλλον παραμένει ανεξερεύνητος.


Ο κ. Νικήτας Βασσάλος ανασκευάζει πειστικά και την εντύπωση που αφήνει στον αναγνώστη ο Ι. Βογιατζίδης (μελετητής του βραβείου της Χοζοβιώτισσας) ότι ο Μεγάλος Θεολόγος ήταν μετόχι της μονής της Πάτμου, όπως το ομώνυμο εκκλησάκι στην Χώρα «βορείως του φρουρίου». Ο Βογιατζίδης, μάλιστα, θεωρεί ότι το πιο παλιό επώνυμο, που δημιουργήθηκε πάνω στην Αμοργό είναι το «Θεολογίτης» και το αποδίδει σε εκείνους που δούλευαν στο μετόχι της μονής της Πάτμου στην Χώρα. Φαίνεται πως έχει δίκιο όσον αφορά την παλαιότητα και την προέλευση του επωνύμου. Πιο πιθανό όμως είναι το επώνυμο «Θεολογίτης» να συσχετιστεί με εκείνους που είχαν κτήματα στο οροπέδιο του Μεγάλου Θεολόγου (ή εργάζονταν στα χωράφια του), παρά με εκείνους που μπορεί να είχαν σχέση με το μετόχι της πατμιακής μονής, η περιουσία της οποίας στην Αμοργό είναι αμφίβολης σημασίας.


Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, ένα έχει σημασία. Ο μνημειακός ναός του Μεγάλου Θεολόγου στην Γιάλη είναι η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη παλαιά εκκλησία της Αμοργού και γι’ αυτό πρέπει να προστατεύεται κατά τρόπο απόλυτο. Χτυπημένος από δεκάδες κεραυνούς στο πέρασμα εκατοντάδων χρόνων, ο Μεγάλος Θεολόγος στέκεται και σήμερα αγέρωχος, εκεί ψηλά στον Κρίκελο, για να μας θυμίζει ότι η σημαντικότερη συνιστώσα της αμοργιανής κοινωνίας ήταν και είναι η βυζαντινή.


[1] «Αμοργιανά» (τεύχος 8, Ιούνιος 2002), περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Αμοργίνων
[2] «Μία χιλιετία Συνοδινοί», στο «Αμοργιανοί γράφουν για την Αμοργό», έκδ. «Το κάστρο της Αμοργού» 2006.