Οι Γαβαλάδες της Αμοργού

Ένα από τα πιο ιστορικά επώνυμα στο Νότιο Αιγαίο με ευρεία εξάπλωση στις Κυκλάδες και την Κρήτη είναι το «Γαβαλάς». Το επώνυμο ανήκει στην κατηγορία των «εθνικών», όχι γιατί έχει σχέση με κάποιο έθνος, αλλά γιατί υποδηλώνει καταγωγή. Γαβαλάς λοιπόν είναι αυτός που κατάγεται από την περιοχή «Γάβαλα» της Συρίας.

Το επώνυμο «Γαβαλάς» έφερε και μία εξέχουσα βυζαντινή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης. Πιθανώς πρόκειται για γαιοκτήμονες που είχαν τα κτήματά τους στα Γάβαλα. Σχεδόν όλες οι αριστοκρατικές οικογένειες του Βυζαντίου κατείχαν εκτεταμένη κτηματική περιουσία.  Ένας κλάδος αυτής της οικογένειας, με επικεφαλής τον Φίλιππο Γαβαλά, εγκαταστάθηκε στην Κρήτη τον 12ο αιώνα.

Στις αρχές του 13ου αιώνα ο Λέων Γαβαλάς εμφανίζεται άρχοντας και κυβερνήτης της Ρόδου, εξ ονόματος του βυζαντινού αυτοκράτορος. Δεν έχει εξακριβωθεί αν οι Γαβαλάδες της Ρόδου ανήκαν στον Κωνσταντινουπολίτικο ή τον Κρητικό κλάδο του επωνύμου. Γεγονός είναι ότι ανθίστανται με επιτυχία στους Φράγκους, που το 1204 είχαν καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Τελικά, μετά το 1222, δέχονται την επικυριαρχία του Ιωάννη Βατάτζη της ελληνικής αυτοκρατορίας της Νίκαιας.
Από εκείνη την ρευστή περίοδο εντοπίζεται με βεβαιότητα η εγκατάσταση στην Αμοργό επιφανών βυζαντινών οικογενειών (ή επωνύμων), με βάση τις αναφορές που γίνονται στο βρεβείο της Χοζοβιώτισσας και σε συνδυασμό με άλλες πηγές. Ανάμεσα σε αυτές τις οικογένειες (Συνοδινοί, Γαβράδες, Γεράκηδες, κλπ) φαίνεται πως είναι και οι Γαβαλάδες, όπως άλλωστε δέχεται και ο μελετητής του βρεβείου Ι. Βογιατζίδης, ο οποίος εκτιμά ότι πρόκειται για επιφανείς πολιτικούς εξόριστους.

Η περίπτωση της Εικονομαχίας

Ειδικά όμως για τους Γαβαλάδες της Αμοργού πρέπει να εξεταστεί και η περίπτωση να ήρθαν στο νησί πολύ νωρίτερα, την περίοδο της Εικονομαχίας. Και τούτο, διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η έλευση της εικόνας της Χοζοβιώτισσας συνδέεται από την παλαιότατη αμοργιανή παράδοση με την περίοδο της Εικονομαχίας (8ος αιώνας) αλλά και με τα Χόζοβα της Συροπαλαιστίνης, δηλαδή την γενικότερη περιοχή από την οποία έλκει την καταγωγή του το επώνυμο «Γαβαλάς». Στην περίπτωση αυτή, δεν μπορούμε να μιλάμε για επιφανείς πολιτικούς εξόριστους αλλά για την εγκατάσταση μεγάλου αριθμού καταδιωγμένων εικονολατρών από τα Γάβαλα, που ονομάστηκαν γενικά Γαβαλάδες από τον τόπο καταγωγής τους.

Μια τελευταία εκδοχή είναι οι Γαβαλάδες να προέρχονται από την Κρήτη, την εποχή που οι Τούρκοι άρχιζαν την επιχείρηση κατάκτησης των νησιών. Αναφέρεται σε έγγραφο, που αφορά όμως την ιστορία της Κρήτης, ότι η Αμοργός ερημώθηκε γύρω στο 1550 από τις επιδρομές του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα και όσοι κάτοικοι της διασώθηκαν κατέφυγαν στην Κρήτη. Αργότερα επανήλθαν μαζί με Κρητικούς και επαναποίκισαν το νησί. Όμως, η ερήμωση της Αμοργού γενικά δεν αποδεικνύεται. Ωστόσο δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την εγκατάσταση Γαβαλάδων από την Κρήτη στην Αμοργό τον 16ο αιώνα, από μερικά έμμεσα στοιχεία που όμως δεν σχετίζονται απευθείας με τους Γαβαλάδες.

Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζει η σημερινή κατανομή των Γαβαλάδων στο Αιγαίο, κάτι που ίσως ρίχνει αμυδρό φως και στο ιστορικό τους παρελθόν. Με βάση τον τηλεφωνικό κατάλογο του ΟΤΕ, η μεγαλύτερη συγκέντρωση Γαβαλάδων παρατηρείται στην Αμοργό και την Ηρακλειά, ο πληθυσμός της οποίας προέρχεται από την Αμοργό πριν 3-4 γενιές και κυρίως από τα Θολάρια της Αιγιάλης. Οι καταγραφές Γαβαλάδων από Αμοργό και Ηρακλειά ξεπερνούν τις 100, όπως φαίνεται στον διπλανό πίνακα.

Μεγάλος αριθμός Γαβαλάδων υπάρχει επίσης στο Ρέθυμνο, την Πάρο και την Θήρα, που όμως έχουν πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό από την Αμοργό. Εξαιρετικά μεγάλος, σε σχέση με τον πληθυσμό του νησιού, είναι και ο αριθμός των Γαβαλάδων στην Φολέγανδρο.

Σε όλα τα μέρη του δικού μας νησιού, της Αμοργού, υπάρχουν Γαβαλάδες. Σήμερα και όπως φαίνεται από τις καταγραφές του τηλεφωνικού καταλόγου, οι περισσότεροι Γαβαλάδες κατοικούν στην Αιγιάλη και την Ηρακλειά, η οποία όπως ήδη σημειώσαμε αποικίστηκε από Αμοργιανούς.

Ο παλαιότερος εκλογικός κατάλογος που διαθέτουμε (εκείνος του 1863) με όλους τους εκλογείς του νησιού περιλαμβάνει 64 Γαβαλάδες. Ένας άλλος του 1877 που αφορά μόνο την περιφέρεια Χώρας περιλαμβάνει 37.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ονόματα που έχουν οι Γαβαλάδες εκλογείς του 1877, γιατί τα μικρά ονόματα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με τις συνήθειες κάθε τόπου. Υπάρχουν κοινά στην Ελλάδα ονόματα (Ιωάννης, Νικόλαος, κλπ) αλλά απουσιάζουν ονόματα που συνηθίζονται στην Κρήτη και την Σαντορίνη. Υπάρχουν αρκετά βυζαντινά και μεταβυζαντινά ονόματα: Λέων, Κώνστας, Θεοφάνης, Αναγνώστης, Χαρτοφύλαξ, Νικήτας, Σταμάτης.


Επαγγέλματα και διαμονή

Ενδιαφέρον έχουν και τα επαγγέλματά τους. Στον εκλογικό κατάλογο του 1863, οι 46 από του 64 εκλογείς Γαβαλάδες είναι γεωργοί (ποσοστό 72%), 4 είναι υπηρέτες, 3 ξυλουργοί, 3 ποιμένες, 2 ράφτες, 2 ναυτικοί, 1 ναύτης, 1 κηπουρός, 1 εργάτης και 1 κτηματίας. Όλοι είναι γεννημένοι στην Αμοργό.

Στον κατάλογο του 1877 που αφορά τον δήμο Αμοργού (Χώρα, κλπ) οι 12 στους 37 είναι αγρότες (ποσοστό 32%), 1 είναι γεωργοποιμένας, 1 βοσκός, 1 αστυνομικός κλητήρας, 2 εργάτες, 2 έφεδροι, 1 κτηματίας, 2 μεταπράτες, 1 ναυτικός, 2 ναύτες, 2 κωπηλάτες, 1 λεμβούχος, 4 ξυλουργοί, 2 ράφτες, 3 υπηρέτες και 1 ξενοδόχος. Όλοι είναι γεννημένοι στην Αμοργό.

Από αυτούς οι 28 στους 37 κατοικούν στην Αμοργό (ποσοστό 76%). Από τους υπόλοιπους έχουν «ενεστώσα διαμονή»:

• Στην Αλεξάνδρεια δύο. Ο ξενοδόχος Γαβαλάς Γεώργιος του Μάρκου, 32 ετών. Και ο υπηρέτης Γαβαλάς Σταμάτιος του Δημητρίου, 31 ετών.
• Στην Αθήνα δύο. Ο αστυνομικός κλητήρας Γαβαλάς Κωνσταντίνος του Μακαρίου, 41 ετών. Και ο έφεδρος Γαβαλάς Γεώργιος του Αντωνίου, 25 ετών.
• Στην Ερμούπολη της Σύρου δύο. Ο ράφτης Γαβαλάς Νικήτας του παπά Νικόλα, 46 ετών. Και ο μεταπράτης Γαβαλάς Μιχαήλ του Νικήτα, 25 ετών.
• Στην Κάλυμνο δύο. Ο ναύτης Γαβαλάς Μιχαήλ του Κωνσταντίνου, 30 ετών. Και ο κωπηλάτης Γαβαλάς Νικόλαος του Αντωνίου, 39 ετών.
• Τέλος ένας, ο ράφτης Γαβαλάς Νικόλαος του Νικήτα, 33 ετών, είναι αγνώστου διαμονής.

Διαπιστώνουμε ότι ο 1 στους 4 Γαβαλάδες Χώρας, Καταπόλων και Κάτω Μεριάς το 1877 ήταν ξενιτεμένος. Περίπου τέτοια ήταν η αναλογία και στο σύνολο του πληθυσμού της Αμοργού εκείνη την εποχή. Με την βιομηχανική επανάσταση και την αλλαγή των οικονομικών συνθηκών, η μετανάστευση γενικεύτηκε τα επόμενα χρόνια. Άρχισε το ρεύμα και προς την Αμερική. Στον Μεσοπόλεμο και μετά το 1950 το ρεύμα γενικεύτηκε προς Αθήνα και Πειραιά.

Μετανάστες στην Αμερική

Η Μαρία Γερτου, έχει κάνει μία έρευνα για την μετανάστευση Γαβαλάδων της Αμοργού στην Αμερική, όπως καταγράφονται στα αρχεία του περίφημου κέντρου υποδοχής των μεταναστών,  στο νησί  Έλλις της Νέας Υόρκης. Ιδού τα στοιχεία για τρεις περιπτώσεις:

• Ο Μάρκος Γαβαλάς από την Αμοργό, 19 ετών, έφθασε στο Έλλις στις 19 Ιουλίου 1910 με το (περιβόητο) υπερωκεάνιο «Πατρίς», προερχόμενο από τον Πειραιά.
• Ο Νικόλαος Γαβαλάς από την Αμοργό, 42 ετών, έφθασε στις 23 Νοεμβρίου 1910 με το «Πατρίς», προερχόμενο από τον Πειραιά.
• Ο Λεωνίδας Γαβαλάς από την Αμοργό, 19 ετών, έφθασε στις 13 Σεπτεμβρίου 1912 με το πλοίο «Σαξωνία», προερχόμενο από την Πάτρα.

Πολυάριθμοι από παλιά οι Γαβαλάδες είχαν και έχουν μεγάλη συμμετοχή στον πληθυσμό του νησιού. Το 1863 και με βάση τον εκλογικό κατάλογο, αντιστοιχούσαν στο 4,70% του πληθυσμού. Σήμερα και με βάση τον τηλεφωνικό κατάλογο, έχουν φτάσει το 7,30%. (Τους ξεπερνάνε πάντως οι Νομικοί). Όλους όμως τους ξεπερνάνε οι Γαβαλάδες της Ηρακλειάς, που αποτελούν το 33% του πληθυσμού στο νησί.


Νίκος Νικητίδης