Οι φίλοι του μπλοκ

Πέμπτη 28 Ιουνίου 2007

Αμοργός, με το βλέμα σταθερά στην θάλασσα


Η λήψη της φωτογραφίας στην κορυφή, με τον ήλιο να βασιλεύει πίσω από την Κέρο, έχει γίνει από τον «Φάρο» των Καταπόλων. Όλος ο ορίζοντας είναι γεμάτος από ένα πλήθος νησιών, από την Ίο μέχρι την Δονούσα.

Όχι μόνο από τον «Φάρο» και το επίπεδο της θάλασσας, αλλά από κάθε οικισμό του νησιού μας και ψηλά από τις κορφές, το βλέμμα της Αμοργού είναι σταθερά προσανατολισμένο προς την θάλασσα. Και ακριβέστερα προς την εσωτερική μας θάλασσα και τα αμοργιανά νησιά Κέρο Κουφονήσια, Σχινούσα, Ηρακλειά και Δονούσα. Ανάλογα την θέα, το βλέμμα μπορεί να απλωθεί ακόμη προς την Ίο, την Πάρο, την Νάξο, την Ικαρία.

Η θέα της Αστυπάλαιας από την Χώρα

Την πιο προνομιακή θέση κατέχει η Χώρα, από την οποία το βλέμμα απλώνεται πανοραμικά προς όλα τα σημεία του ορίζοντα και σε δύο θάλασσες. Στον νοτιά φαίνονται η Αστυπάλαια, η Ανάφη και η Σαντορίνη. Βόρεια και ανατολικά τα νησιά που ήδη αναφέραμε.

Στις Κυκλάδες ο προσανατολισμός των οικισμών είναι σταθερά προσανατολισμένος προς την θάλασσα από την προϊστορική εποχή. Αυτό αποδεικνύεται από την θέση των πρωτοκυκλαδικών οικισμών, όπως στην Μαρκιανή της Αμοργού ή την Φυλακωπή της Μήλου. Και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Αυτός ο προσανατολισμός έχει την εξήγησή του. Οι Κυκλαδίτες έπρεπε να ελέγχουν την θάλασσα για λόγους επιβίωσης. Είτε για να αμυνθούν σε περίπτωση επίθεσης, είτε για να επιτεθούν σε καράβια όταν οι συνθήκες ανάγκαζαν του νησιώτες να μετατρέπονται σε θαλασσινούς ληστές.

Η άποψη ότι οι σημερινοί οικισμοί στις Κυκλάδες χτίστηκαν ψηλά στα βουνά και είναι αθέατοι από την θάλασσα από τον φόβο των πειρατών δεν είναι σε έναν μεγάλο βαθμό σωστή. Αντίθετα με ότι πιστευόταν μέχρι πρόσφατα, τώρα γίνεται κατανοητό ότι οι περισσότεροι κυκλαδίτικοι οικισμοί έχουν στραμμένο το βλέμμα σταθερά προς την θάλασσα για να ελέγχουν όλο τον ορίζοντα, τα γειτονικά νησιά και τα θαλασσινά περάσματα.

Σχετικά στοιχεία έχει αναπτύξει ο καθηγητής του ΕΜΠ, αρχιτέκτονας, Νίκος Μπελαβίλιας στην μελέτη του «Λιμάνια και Οικισμοί στο Αρχιπέλαγος της Πειρατείας, 15ος-19ος αι.» (εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1997). Επισημαίνει μάλιστα ότι ορισμένοι σημαντικοί οικισμοί των Κυκλάδων, όπως η Χώρα της Νάξου και η Χώρα της Μυκόνου, όχι μόνο δεν κρύβονται αλλά είναι παραθαλάσσιες.

Ένα καλό παράδειγμα για την χωροταξική κατανομή των οικισμών στις Κυκλάδες μας δίνει η Αμοργός, με επίκεντρο την Χώρα.

Η Χώρα είναι ένας καλοδιατηρημένος βυζαντινός οικισμός. Αντικατέστησε γύρω στο 700-800 την κλασική και ελληνιστική Μινώα, που ήταν χτισμένη στον λόφο Μουντουλιά, πάνω από τα Κατάπολα. Και η Μινώα ήταν προσανατολισμένη προς την θάλασσα κι έλεγχε όλα τα περάσματα, μεταξύ Ίου και Δονούσας. Η θέα που είχε είναι αυτή που φαίνεται και στην μεγάλη φωτογραφία από τον σημερινό Φάρο.

Η θέση της Χώρας όμως είναι ασύγκριτα καλύτερη από την Μινώα. Η θέα και ο έλεγχος της θάλασσας καλύπτει σχεδόν 360 μοίρες, με εξαίρεση το τμήμα που κρύβει ο Κρίκελος. Στα ανατολικά και νότια φαίνονται η μύτη της Αμοργού, το Λιάδι, η Αστυπάλαια, η Ανάφη, η Άνυδρος (Αμοργοπούλα) και η Σαντορίνη. Στα δυτικά και βόρεια διακρίνονται στη σειρά η Ίος, η Ηρακλειά, η Σχινούσα, η Πάρος (στο βάθος), τα Κουφονήσια, η Κέρος, η Νάξος, η Δονούσα και η Ικαρία.

Αυτή η θέση, με την πανοραμική θέα, συμπληρώνεται με την ύπαρξη του φυσικού βράχου με το κάστρο, γύρω από τον οποίο έχει χτιστεί ο οικισμός και που οι εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών σχηματίζουν ένα ισχυρό τείχος. Σε άμεση σχέση με την Χώρα έχουν επιλεγεί όλες οι θέσεις των οικισμών και των αγροτικών συγκροτημάτων στο δυτικό τμήμα του νησιού.

Το Βρούτση έχει άμεση οπτική επαφή με την Χώρα και, ταυτόχρονα, βλέπει και ελέγχει την θάλασσα από την πλευρά που κάλυπτε η αρχαία Αρκεσίνη. Τα ίδια χαρακτηριστικά, δηλαδή επαφή με την Χώρα και θέα στην θάλασσα, έχουν και τα συγκροτήματα αγροτοκατοικιών στις Λεύκες. Ακόμη και με τα Κατάπολα, που βρίσκονται στο επίπεδο της θάλασσας, υπάρχει επαφή με την Χώρα από το κοντινό της ύψωμα «Ψαλμουδιά» και από πάμπολλες άλλες θέσεις με αγροτικές καλλιέργειες.

Με αυτή την διάταξη και την άμεση οπτική επαφή, ήταν πολύ εύκολα να ειδοποιηθεί (και να ειδοποιήσει) η Χώρα με σήματα φωτιάς και καπνού από το Βρούτση και την Ηρακλειά, μέχρι την Γιάλη και την Δονούσα. Παρότι η Χώρα δεν έχει άμεση επαφή με τους οικισμούς της Γιάλης, μπορούσε να έχει άμεση ειδοποίηση από το Βρούτση που βλέπει τη Νικουριά.

Αυτό το σύστημα επαφής των οικισμών της Αμοργού είχε ενισχυθεί στην αρχαιότητα με ένα σύστημα πύργων, η βασική χρησιμότητα των οποίων, εκτός από την άμυνα, ήταν η ειδοποίηση των κατοίκων με σήματα φωτιάς. Κατά την αρχαιότητα σ’ αυτό το αμυντικό και πληροφοριακό σύστημα ήταν ενταγμένη και η Κάτω Μεριά, με κέντρο τον «Πύργο της Αγίας Τριάδας». Στην βυζαντινή και μεσαιωνική περίοδο οι κάτοικοι της αρχαίας Μινώας και Αρκεσίνης συγκεντρώθηκαν στο Κάστρο (Χώρα). Στην Κάτω Μεριά υπήρχαν αγροτοκατοικίες για να καλύπτουν τις ανάγκες των καλλιεργειών. Μετά την δημιουργία του ελληνικού κράτους, συγκροτήθηκαν οι σημερινοί οικισμοί της Κάτω Μεριάς στην Αρκεσίνη, την Ραχούλα, την Κολοφάνα, την Καλοταρίτισσα, που έχουν χαλαρή δομή σε αντίθεση με τα σφιχτοδεμένα σύνολα των παλιών οικισμών μας.

Διαφορετική περίπτωση, και μάλιστα αξιοπρόσεκτη για το σύνολο των Κυκλάδων, αποτελεί η Αιγιάλη που καλύπτει το ανατολικό μέρος του νησιού μας. Και είναι αξιοπρόσεκτη διότι η Αιγιάλη διατηρεί πολλά αρχαία χαρακτηριστικά. Με πρώτο το όνομα της, που είναι το ίδιο το αρχαίο «Αιγιάλη» και ταυτόσημο με το «Αιγαίο».

Τα Θολάρια κατέχουν και σήμερα την θέση του βασικού οικισμού της αρχαίας Αιγιάλης. Η Λαγκάδα αποτελεί έναν βυζαντινό οικισμό, εφάμιλλο της Χώρας, και πιθανότατα είναι κτισμένη στην θέση αρχαίου οικισμού. Τα Θολάρια, η Λαγκάδα, ο Στρούμπος, ο Ποταμός και ο Όρμος έχουν άμεση οπτική επαφή μεταξύ τους και φυσικά πλούσια θέα προς την θάλασσα. Όλοι οι οικισμοί βλέπουν την Νικουριά και το Ρίχτι (όπου αρχαίος πύργος), που με την σιειρά τους έχουν επαφή με την Χώρα. Έτσι και οι οικισμοί της Γιάλης είχαν ταχύτατη επικοινωνία με την Χώρα, από την Νικουριά, το Ρίχτι και το Βρούτση.

Τελικά, μ’ αυτή την διάταξη η Αμοργός έχει άμεσο έλεγχο της θάλασσας σε ακτίνα 360 μοιρών και στα περάσματα από την Κρήτη προς Κυκλάδες, Δωδεκάνησα και Μικρά Ασία. Η άμεση επαφή των οικισμών και των νησιών της Αμοργού εξασφαλίζει την ταχύτατη επικοινωνία και συνεννόηση μεταξύ τους, με συστήματα φωτιάς και καπνού που στο Αιγαίο είναι σε χρήση τουλάχιστον από την ομηρική εποχή.

Η χωροταξική κατανομή, η οχυρή θέση των οικισμών και η επικοινωνία με τα αμοργιανά νησιά των Μικρών Κυκλάδων είχε πολλαπλή χρησιμότητα.

  • Αμυντική, για την αντιμετώπιση επιδρομέων, πειρατών και κουρσάρων.
  • Επιθετική, για την λεηλασία πλοίων σε περιόδους που υπήρχε διάχυση εξουσίας και αναστάτωση στο Αιγαίο.
  • Πληροφοριακή, όπως σε περιπτώσεις έκτακτων εσωτερικών γεγονότων ή εισόδου μεγάλων κοπαδιών αφρόψαρων στα νερά μας, οπότε έπρεπε να βγουν ταχύτατα οι τράτες για μεγάλες ψαριές.
Γνωρίζουμε από την ιστορία περιπτώσεις που ειδοποιήθηκε η Αμοργός για πειρατές και άλλα έκτακτα γεγονότα από βοσκούς ή ψαράδες που έπαιζαν και ρόλο βιγλάτορα στη Νικουριά ή το Κουφονήσι, κλπ. Σε μια περίπτωση πάντως το σύστημα πληροφόρησης δεν λειτούργησε (για σκοτεινούς λόγους) αμυντικά και την πατήσαμε στην Αμοργό από Μανιάτες πειρατές το 1897. Οι άντρες είχαν βγει για τράτα στην Γραμβούσα, οι Μανιάτες έμαθαν ότι δεν υπήρχε άμυνα κι έτσι επιτέθηκαν και λεηλάτησαν κυρίως την Χώρα.

Σε άλλες περιπτώσεις, που έχουν σχέση με δικές μας πειρατικές ή λαθρεμπορικές επιχειρήσεις, γνωρίζουμε από την προφορική παράδοση ότι το σύστημα επικοινωνίας αποδείχτηκε ιδιαίτερα αποτελεσματικό, κυρίως στα περάσματα προς Δονούσα και Δωδεκάνησα.

Οι θέσεις των οικισμών της Αμοργού έχουν επιλεγεί με πολλά διαφορετικά κριτήρια (και οικολογικά) και όχι μόνο τον κίνδυνο των πειρατών. Άλλωστε, στην Αιγιάλη οι θέσεις των οικισμών παραμένουν οι ίδιες από την αρχαιότητα, κι αυτό αποτελεί μια ακόμη απόδειξη.

Σήμερα, οι συνθήκες είναι πολύ διαφορετικές σε σχέση με την εποχή που δημιουργήθηκαν οι οικισμοί του νησιού μας. Και οι ανάγκες άλλαξαν. Οι Αμοργιανοί έχουν να λύσουν πολλά, σημαντικά και σύνθετα προβλήματα, όπως είναι:


  • Η επέκταση των παλαιών και διατηρητέων οικισμών. Η δημιουργία ενδεχομένως νέων οικισμών. Η ανέγερση θερινών κατοικιών, ξενοδοχείων και ενοικιαζόμενων δωματίων. Η κατασκευή δικτύων κοινής ωφελείας, εξωραϊστικών έργων και δρόμων.
Για όλα αυτά πρέπει να βρεθούν λύσεις που:

  • Δεν θα καταστρέφουν την ιστορική και αρχιτεκτονική κληρονομιά της Αμοργού.
  • Δεν θα έρχονται σε σύγκρουση με το μοναδικό φυσικό περιβάλλον του νησιού.
  • Δεν θα καταστρέφουν το ανθρωπογενές περιβάλλον, όπως είναι τα μονοπάτια και τα αγροτοκτηνοτροφικά συγκροτήματα (μινόρια).
  • Θα βοηθήσουν στην προκοπή όλων των κατοίκων και όχι μεμονωμένων ατόμων.
  • Θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των μόνιμων κατοίκων της Αμοργού.
Η θέα της Χώρας προς Κέρο, Σχινούσα, Ηρακλειά, Ίο, Πάρο και Νάξο

Δεν υπάρχουν σχόλια: