Κολοφάνα – Κολόφωνας: Δύο ταυτώνυμα τοπωνύμια σε Αμοργό και Δωδεκάνησα

Το βουνό από την Κολοφάνα

του Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη (*)

Εκπαιδευτικού — Ονοματολόγου

Είχα την ευκαιρία σε προηγούμενα άρθρα μου στο φιλόξενο περιοδικό «Το Κάστρο της Αμοργού» να αναφερθώ σε ταυτώνυμα ζεύγη τοπωνυμίων Αμοργού και Δωδεκανήσων, όπως αυτά των Μαρασκά, (στου) - Μαριτσά, (τα) [Κ.τ.Α. τ. 16/2005, σ. 5] και Αρκεσίνη -Αρκάσα [Κ.τ.Α. τ. 37/2007, σ. 14].

Σήμερα θα προσπαθήσω να προσεγγίσω άλλα δυο, κατά τη γνώμη μου, ταυτώνυμα τοπωνύμια: την Κολοφάνα, μικρό χωριό της Κάτω Μεριάς της Αμοργού, και τον Κολόφωνα των Δωδεκανήσων. Με το τελευταίο όνομα φέρονται δυο μικρές βραχονησίδες, ο Κολόφωνας της Κάσου, με έκταση 2 στρέμματα και γεωγραφικές συντεταγμένες 26 58΄ - 35^ 26΄, και ο Κολόφωνας της Χάλκης, με έκταση 8 στρέμματα και γεωγραφικές συντεταγμένες 27
38΄ - 36^ 13΄.

Με τον Κολόφωνα της Χάλκης ασχολήθηκε ο Χρ. Παπαχριστοδούλου, ο οποίος παράγει το όνομα από τη λ. καλοφανός-κολοφανός ({καλός+φανός) και γράφει Κολόφονας (Τοπωνυμκά και ονοματικά Χάλκης Δωδ/νήσου, περιοδ. Πλάτων τ.12,1960, σ.32). Το ίδιο και εγώ, αργότερα, υιοθέτησα αυτή την προσέγγιση (Το τοπωνυμικό της Χάλκης Δωδ/νήσου, Ρόδος, 1982, σ.67). Με τον Κολόφωνα της Κάσου ασχολήθηκε ο Κωνσταντίνος Μηνάς που παράγει το τοπωνύμιο, ορθά κατά τη γνώμη μου, από το όνομα κολοφών (Τοπωνυμικό της Κάσου, Αθήνα, 1975, σ. 67).

Η Ελένη Ζαχαρίου - Μαμαλίγκα σε μια πρόσφατη εμπεριστατωμένη εργασία της «Πατριδωνυμικά και τοπωνυμικά της Αμοργού» προτείνει το Κολοφάνα (η) της Αμοργού ως μεγεθυντικό τύπο του καλοφανός, (ο) { καλοφανός { κάλα, τα ‘ξύλα’ + φανός (Κ.τ.Α. τ. 39/2006, σ.17 και Ονόματα τ.19, 2007, σ.573).

Όπως ανέφερα και στην αρχή, τα δυο αυτά τοπωνύμια Κολοφάνα—Κολόφωνας, θεωρώ ταυτώνυμα και ομόρριζα. Είναι εδαφωνύμια και οφείλουν την ονομασία τους στη διαμόρφωση του εδάφους. Και οι δυο βραχονησίδες των Δωδεκανήσων είναι οξυκόρυφες και υψηλές, σε σχέση με το μέγεθός τους και τις παρακείμενες άλλες χαμηλές.

Στα βόρεια της Κολοφάνας Αμοργού, όπως με βεβαιώνει ο καλός φίλος κ. Νίκος Νικητίδης, δεσπόζει κωνικό ύψωμα που σήμερα λέγεται Πουλακάς, το οποίο παλαιότερα χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ως παρατηρητήριο (βίγλα), από όπου κατόπτευαν την περιοχή για τον φόβο των πειρατών. Αλλά και η κ. Ελένη Ζαχαρίου-Μαμαλίγκα σημειώνει: «Στα βόρεια της Κολοφάνας βρίσκεται ένα ύψωμα που δεσπόζει στην περιοχή της Κάτω Μεριάς. Πρόκειται για τον Πουλακά… ο σκοπός του οποίου μπορούσε να κατοπτεύει στεριά και θάλασσα» (ό.π. σ. 28 και 573-4 αντίστοιχα).

Ως εδαφωνύμια, τα Κολοφάνα, (η) και Κολόφωνα, (ο), έχουν ως πρωτότυπη την αρχαία λέξη κολοφών, (η) που σημαίνει ‘η υψίστη κορυφή, το ύψιστο σημείο, το μη περαιτέρω’. Πβ. μεταφορικά και τη λαϊκή φράση ‘έφθασε στον κολοφώνα της ζωής του’ για εκείνον που έφθασε στα πιο ψηλά σκαλοπάτια αυτού που υπηρετεί. Επίσης την αρχαία πόλη Κολοφών της Λυδίας, του ‘κοινού των Ιώνων’, κτισμένην σε ύψωμα, από όπου και η ονομασία. Ο Ησύχιος και το λεξικό της Σούδα εξηγούν τη λέξη ως ‘υψηλό ακρωτήριο’ : ‘κολοφών. Μέγα και υψηλόν ακρωτήρι-ον’ (Ησύχιος) και ‘κολοφών. Το πέρας, το μέγα και υψηλόν ακρωτήριον’ (Σούδα), φυσικά με την αρχαία σημασία της λέξης: ‘ακρωτήριον ({ άκρον) = παν υψηλόν ή εξέχον μέρος, ακρωτήριον ούρεος = κορυφή όρους (L-S οικείο λήμμα), πβ. Και Ηρόδ. 7, 217. Με τη σημασία αυτή, διαβάζω στο Εγκυκλοπ. Λεξικό Ήλιος: ‘Κολοφώνας: ύφορμος και άκρα της δυτικής ακτής της Αμοργού’, που πιστεύω πως είναι η περιοχή Κολοφάνα της Κάτω Μεριάς.

Ομόρριζη της λ. κολοφών, (η) είναι και η αρχαία λέξη κολωνός (=κολώνη, Ομήρ. Ιλ. Β811, Λ757, και κολώνα-colunna), λατ. Collis, με την ίδια σημασία ‘γήλοφος, κάθε μικρό ύψωμα γης’, ακόμα ‘σωρός από πέτρες, τύμβος, άφος λακκοειδής’. Και η Σούδα: ‘κολωνός. Γης ανάστημα, τόπος υψηλός. Προκόπιος’. Πβ. Κολωνός, δήμος της αρχαίας Αθήνας που βρισκόταν πάνω σε λοφίσκο, πάνω από την Αγορά, γι’ αυτό και Αγοραίος Κολωνός, κοντά στο ναό του Ήφαιστου (Θησείο), Κολωνός Ίππειος δήμος σε βραχώδη λόφο στην πεδιάδα του Κηφισσού. Πβ., τέλος, τη μικρή βραχονησίδα του Αργολικού κόλπου Κοιλάδια ή Μαραθονήσι που λέγεται και Κορωνίς, και φαίνεται να ταυτίζεται με την αρχαία ονομασία Κολωνίς που αναφέρει ο Πλίνιος: Κολωνίς } Κορωνίς με τροπή λ } ρ, καθώς και το αρχαίο πόλισμα Κολωνίς, το σημερινό χωριό Καστέλλια της Μεσσηνίας (καστέλλι ‘ύψωμα’).

Από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, τοπωνύμια που έχουν ως αρχή τις λέξεις κολοφών και κολωνός προσδιορίζουν υψηλούς τόπους. Πιστεύω λοιπόν ότι τα τοπωνύμια Κολοφάνα και Κολόφωνας είναι εδαφωνύμια και έχουν ως ριζική αρχή την αρχαία λ. κολοφών, (η): κολοφών,η—αιτιατ. την κολοφώνα } ο Κολόφωνας (Δωδ/νησα) μεγεθυντικός τύπος με αλλαγή γένους και αναβιβασμό τόνου, όπως η κοφίνα > ο κόφινας, η πεζούλα } ο πέζουλας, και τοπωνύμιο Πέζουλας, και κολοφών,η—αιτιατ. Την κολοφώνα } η Κολοφώνα } η Κολοφάνα (Αμοργός) με υποχωρητική αφομοίωση ο-α } α-α.

Πηγή:

Περιοδικό «Το Κάστρο της Αμοργού», τεύχος 47-48, Δεκέμβριος 2007

(*) Ο κ. Μιχάλης Ε. Σκανδαλίδης γεννήθηκε στη Νίσυρο το 1935. Διευθυντής στα Πρότυπα Δημοτικά Σχολεία της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ρόδου (1966-1986) και Διευθυντής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Δωδεκανήσου (1986-1990). Γραμματέας της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, αντεπιστέλλον μέλος του φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», μέλος της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και της Δωδεκανησιακής Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας.

Η Κολαφάνα